Και τότε ακριβώς κάνει την εμφάνισή του ένα τρομερό θηρίο που αρχίζει να λυμαίνεται τη στεριά. Ως εκείνη τη στιγμή οι θαλάσσιες αγελάδες δεν είχε τύχει να νιώσουν απειλή από κανέναν θηρευτή. Όμως, όπου εμφανίζεται ο άνθρωπος τα μεγάλα είδη αρχίζουν να εξαφανίζονται: αρκούδες των σπηλαίων, άγριοι ρινόκεροι, γιγάντιοι λύκοι, μαρσιποφόροι λέοντες και δεινορνιθόμορφα. Ούτε και η θαλάσσια αγελάδα μάς αντιστάθηκε. Πώς θα μπορούσε, άλλωστε; Ένα τεράστιο, χοντρό, σαρκώδες ζώο χωρίς χαυλιόδοντες ή κοφτερά νύχια. Οι παλαιοντολόγοι παίρνουν συνεχώς δείγματα από οστά θαλάσσιων αγελάδων από τις στάχτες αρχαίων εστιών φωτιάς.Στο τέλος απομένει μόνο ένα κοπάδι. Ένα μοναδικό κοπάδι θαλάσσιων αγελάδων στο πιο απομακρυσμένο νησί του συμπλέγματος των Αλεούτιων Νήσων. Η θάλασσα, που όλο βαθαίνει, έχει χωρίσει το νησί από την ακτή, κι έτσι το κοπάδι των θαλάσσιων αγελάδων έχει απομείνει στο νησί του παγιδευμένο αλλά και ασφαλές, καθώς το μακρινό εξωτερικό άκρο του νησιωτικού συμπλέγματος βρίσκεται σε πολύ μεγάλη απόσταση απ' όλα για να τραβήξει κοντά του τον άνθρωπο. Κι ενώ σε άλλα μέρη το είδος τους εξαφανίζεται, αυτές οι θαλάσσιες αγελάδες συνεχίζουν την ανέμελη ζωή τους και πολλαπλασιάζονται μαζί με τις αλεπούδες, τις ενυδρίδες και τα πουλιά. Ωστόσο, σε λίγο η τύχη και οι άνεμοι φέρνουν και πάλι το είδος τους αντιμέτωπο με τον άνθρωπο.
Τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα, όταν η επίδραση του ανθρώπου στο περιβάλλον είχε γίνει πλέον οφθαλμοφανή ακόμη σχεδόν και στους πιο δύσπιστους αρνητές της, ένας νέος όρος προτάθηκε ώστε να περιγραφεί η νέα γεωλογική εποχή που είχε μόλις ανατείλει: ανθρωπόκαινο. Πλέον το γεωλογικό αποτύπωμα του ανθρώπου ήταν τόσο εμφανή, που σε συνδυασμό με την εξαφάνιση των ειδών, την σημαντική επίδραση στο κλίμα και εν γένει στον πλανήτη, που μια νέα γεωλογική εποχή ήταν αναγκαία για να περιγράψει την επίδραση του.
Ο όρος ανθρωποκαινος φέρνει την καταστροφική επίδραση του homo sapiens sapiens στο προσκήνιο, όμως δεν περιγράφει τα βαθύτερα αίτια αυτής της συνεχιζόμενης καταστροφής. Αν θέλουμε να μιλήσουμε έξω από τα δόντια τότε θα πρέπει να μετουσιώσουμε τον όρο σε καπιταλόκαινο και να αναζητήσουμε τις απαρχές της ολοένα και μεγαλύτερης επίδρασης του ανθρώπου στον πλανήτη στον 18ο και τον 19ο αιώνα, όταν η ανθρώπινη απληστία άρχισε να αλλάζει τον πλανήτη. Πρέπει να πάμε πίσω στις απαρχές της διττής επανάστασης που έφερε τον καπιταλισμό στο προσκήνιο και στα τέλη της εποχής των μεγάλων εξερευνήσεων, η καλύτερα, της κούρσας για πόρους, δύναμη και κέρδος. Τα πρώτα θύματα ήταν τα δεκάδες είδη τα οποία κυνηγήθηκαν από τον άνθρωπο, μέλη του ζωικού βασιλείου όπως το ντόντο, πλάσματα που εξολοθρεύτηκαν και απέμειναν μόνο ως υποσημειώσεις στα βιβλία των φυσιοδιφών.
Ένα τέτοιο όν ήταν και η θαλάσσια αγελάδα του Στέλερ, ένα είδος το οποίο εξαφάνισε ο άνθρωπος μόλις εικοσιεπτά χρόνια μετά την ανακάλυψη του το 1741, σε μια εποχή κατά την οποία η ιδέα ότι ο άνθρωπος μπορούσε να εξοντώσει ολοκληρωτικά ένα είδος ηχούσε εξωπραγματική και οριακά βλάσφημη. Ένα εξαφανισμένο πλάσμα που φέρνει για άλλη μια φορά στο προσκήνιο την αδηφάγα και ακόρεστη καταστροφή που φέρνει η τυφλή πρόοδος και η εκμετάλλευση του πλανήτη, μέσω της λογοτεχνικής αναβίωσης του μέσα από τις σελίδες του βιβλίου Έμβια Όντα της ταλαντούχας Φιλανδής συγγραφέως Ίντα Τουρπέινεν, η οποία αναμιγνύοντας μυθοπλασία και ντοκουμέντα δημιουργεί ένα άτυπο χρονικό της εξαφάνισης και της μεταθανάτια πορείας του.
H Ίντα Τουρπέινεν, απλώνει την αφήγηση της σε τρεις χρονικούς άξονες που καλύπτουν την περίοδο διακοσίων σχεδόν χρόνων, έχοντας σαν αφετηρία την θρυλική Μεγάλη Βόρεια Αποστολή του 1741 στην οποία εντάσσεται και ο φυσιοδίφης και θεολόγος Γκέοργκ Βίλχελμ Στέλερ. Η αποστολή έχει ως στόχο την αναζήτηση μιας θαλάσσιας διόδου μεταξύ Ασία και Αμερικής αξιοποιώντας τα παγωμένα νερά του βόρειου Ειρηνικού, όμως, όταν το πλοίο προσαράζει για μήνες σ’ ένα παγωμένο νησί ανοιχτά της χερσονήσου Καμτσάτκα, ο Στέλερ και το πλήρωμα θα ανακαλύψουν ένα άγνωστο είδος θαλάσσιας αγελάδας που κατοικεί στο νησί. Ένα είδος μεγαλύτερο από τα ξαδέρφια του(manatees) που ζουν στα ζεστά νερά των τροπικών και, ελλείψει φυσικών θηρευτών, ιδιαίτερα φιλικών. Κάτι που ο άνθρωπος σύντομα θα εκμεταλλευτεί.
Σχεδόν έναν αιώνα αργότερα, το 1859, Γιούαν Χάμπους Φούρουγελμ, ο νεαρός και φιλόδοξος νεοδιορισθέντας κυβερνήτης της Ρωσικής ακόμη Αλάσκας, προσπαθεί να κρατήσει όρθια μια αποικία που καταρρέει καθώς οι φυσικοί πόροι που εμπορεύονται οι άποικοι τους 19ου αιώνα αρχίζουν να εξαντλούνται. Καθώς η Ρωσία αρχίζει να σκέφτεται να πουλήσει την αποικία στους Αμερικανούς, ο Φούρουγελμ σκεπτόμενος την υστεροφημία του και την αποτελεσματικότητα του στέλνει τους άντρες του να αναζητήσουν τον σκελετό ενός μυθικού πλάσματος που εξαφανίστηκε πριν από εκατό σχεδόν χρόνια: αυτόν μιας θαλάσσιας αγελάδας.
Ο σκελετός που ανακαλύπτουν στο ίδιο εκείνο νησί που προσάραξε η ομάδα της Μεγάλης Βόρειας Αποστολής, θα σταλεί λίγα χρόνια αργότερα στο Ελσίνκι στον καθηγητή Νούρντμαν και στην ταλαντούχα σχεδιάστρια βοηθό του, την Χίλντα Ουίλσον μια από τις πρώτες γυναίκες που εργάστηκαν στον παραδοσιακά ως τότε ανδροκρατούμενο χώρο της επιστήμης. Θα καταχωνιάστει στις σκονισμένες αποθήκες του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας μέχρι που το 1952 ο συντηρητής Γίον Γκρένβαλ θα αναλάβει να επανασυναρμολογήσει τον σκελετο του εξαφανισμένου κήτους.
Η Ίντα Τουρπέινεν επιτυγχάνει μια αριστοτεχνική σύνθεση τεκμηρίου και μυθοπλασίας, χρησιμοποιώντας την τραγική ιστορία της θαλάσσιας αγελάδας του Στέλερ ως έναν ισχυρό φακό για να εστιάσει στη σχέση του ανθρώπου με τον πλανήτη. Το ύφος της είναι λιτό, σχεδόν δοκιμιακό αλλά διεισδυτικό και ενίοτε ποιητικό, αποφεύγοντας τον εύκολο συναισθηματισμό, αλλά αφήνοντας τον αναγνώστη να νιώσει το βάρος της απώλειας και της ανθρώπινης αλαζονείας. Οι παράλληλες αφηγήσεις, αν και απομακρυσμένες χρονικά, συνδέονται με μια αόρατη κλωστή, τη μανία του ανθρώπου για ανακάλυψη, κατοχή και εκμετάλλευση, είτε πρόκειται για έναν φυσικό πόρο, είτε για την ίδια την επιστημονική γνώση.
Τα χρονικά άλματα επιτρέπουν τον αναγνώστη να διακρίνει και να αξιολογήσει την εξέλιξη που έφεραν σε επιστήμη, τεχνολογία, ακόμη και σε κοινωνικά θέματα όπως η θέση της γυναίκας με αυτές που εμφανίζονται στο βιβλίο να αποκτούν προοδευτική σπουδαιότητα και ορατότητα στις σελίδες του, αλλά και να αναλογιστεί τη στασιμότητα, ή μάλλον την επιδείνωση, της σχέσης μας με τον φυσικό κόσμο. Από την εποχή των αυτοκρατοριών του 18ου αιώνα ως τον κόσμο του καπιταλιστικού ρεαλισμού του σήμερα, ο κοινός παρονομαστής είναι η απληστία το κυνήγι του κέρδους και της προόδου με κάθε κόστος. Αν στην εποχή του Στέλερ ήταν αδιανόητη η σκέψη ότι ο άνθρωπος θα μπορούσε να εξαφανισεί ένα πλάσμα που δημιουργήθηκε χάρη στο θεϊκό σχέδιο, σήμερα που γνωρίζουμε ότι η δραστηριότητα του ανθρώπου στον πλανήτη συντελεί μια νέα μαζική εξαφάνιση ειδών, η αδιαφορία μας δεν μπορεί πλέον να επικαλεστεί την άγνοια. Η θαλάσσια αγελάδα του Στέλερ, αυτό το πράο πλάσμα που εξαφανίστηκε πριν καν προλάβει να καταχωρηθεί σωστά στα αρχεία της επιστήμης, δεν αποτελεί απλώς μια ιστορική υποσημείωση· είναι ένας προάγγελος, μια προειδοποίηση που αγνοήσαμε επί αιώνες. Η ανθρωπότητα μοιάζει να διανύει μια παρατεταμένη εφηβεία.
Βιβλία όπως τα Έμβια Όντα μας υπενθυμίζουν ότι η λογοτεχνία μπορεί να λειτουργήσει ως μνημείο, ως αρχείο, ως μαρτυρία, να δώσει φωνή σε όσα σιώπησαν για πάντα. Η Ίντα Τουρπέινεν γράφει ένα εξαιρετικό βιβλίο που μπορεί να διαβαστεί είτε σαν ιστορικό και επιστημονικό χρονικό, είτε σαν προειδοποιηση. Και το κάνει καλά.
Από τις εκδόσεις Ίκαρος.
