Μια γυναίκα βρίσκεται δολοφονημένη σε μια κακόφημη συνοικία της παρακμάζουσας πόλης Μπέσελ, μια πόλη-κράτος ασαφώς τοποθετημένη κάπου στην Ανατολική Ευρώπη. Η φαινομενική υπόθεση ρουτίνας, ένα ακόμη έγκλημα σε μια πόλη γεμάτη σκοτεινές γωνιές και ξεχασμένα πρόσωπα, την οποία αναλαμβάνει ο έμπειρος επιθεωρητής Τίαντορ Μπόρλου της Μονάδας Ειδεχθών Εγκλημάτων, περιπλέκεται επικίνδυνα όταν η ταυτότητα του θύματος αποκαλύπτεται: μια Αμερικανίδα φοιτήτρια αρχαιολογίας, η Μαχάλια Γκίαρι, που είχε έρθει να μελετήσει τα αινιγματικά ερείπια και τους μύθους της περιοχής. Η έρευνά της όμως την είχε οδηγήσει σε επικίνδυνα μονοπάτια, σε υποθέσεις ανατρεπτικές που ξεπερνούν τα σύνορα της Μπέσελ· κάτι που για τους κατοίκους της πόλης αποτελεί το ύψιστο ταμπού, την απόλυτη παραβίαση. Γιατί δίπλα, παράλληλα, πάνω και μέσα στην Μπέσελ, στους ίδιους δρόμους και τις ίδιες πλατείες, ζει μια άλλη πόλη, τελείως διαφορετική και ταυτόχρονα αδιαχώριστη: η Ουλ Κόμα.
Η ιδέα των διπλών ή ίσως πιο ορθά διαχωρισμένων πόλεων δεν είναι φαντασία αλλά ιστορική πραγματικότητα. Η Ιερουσαλήμ λειτουργεί ως δύο ξεχωριστοί κόσμοι που συνυπάρχουν στον ίδιο χώρο χωρίζοντας καταπιεστές και καταπιεσμένους, το Βερολίνο του Ψυχρού Πολέμου έζησε δεκαετίες χωρισμένο από το σιδηρούν παραπέτασμα στα κομμουνιστικά και καπιταλιστικά μισά του, η Λευκωσία παραμένει ακόμη και σήμερα χωρισμένη από μια νεκρή ζώνη. Στην πραγματικότητα που δημιουργεί ο ταλαντούχος Τσάινα Μίεβιλ στο βιβλίο του Η πόλη και η πόλη, το μοναδικό δυστυχώς βιβλίο του που κυκλοφορεί στα ελληνικά, μεταφρασμένο από τις εκδόσεις Anubis σε μια περασμένη εποχή κατά την οποία ο οίκος βρισκόταν ακόμη στην πρώτη γραμμή της μεταφρασμένης λογοτεχνίας του φανταστικού στην χώρα μας, οι δύο πόλεις, η Μπέσελ και η Ουλ Κόμα, δεν χωρίζονται από τείχη ή συρματοπλέγματα αλλά από κάτι πολύ πιο ισχυρό: την εκπαιδευμένη άρνηση των κατοίκων τους να αναγνωρίσουν την ύπαρξη της αντίπαλης πόλης. Από την παιδική ηλικία, οι πολίτες μαθαίνουν να "μη-βλέπουν" ό,τι ανήκει στην άλλη πόλη, να αγνοούν τον "αόρατο γορίλλα" ακόμη κι αν βρίσκεται μπροστά στα μάτια τους, να κλείνουν τα αυτιά στους ήχους, να μην μυρίζουν τις μυρωδιές, να μην βλέπουν τα κτίρια και τους ανθρώπους που δεν ανήκουν στη δική τους πλευρά.
Αυτός ο διαχωρισμός ξεκίνησε αιώνες πριν, μετά από κάποια αδιευκρίνιστη ιστορική ρήξη που χώρισε μια ενιαία πόλη σε δύο, καθεμιά με τη δική της γλώσσα, κουλτούρα και πολιτικό σύστημα - η Μπέσελ με τη σλαβική της ατμόσφαιρα και την παρακμιακή της αύρα, η Ουλ Κόμα με στοιχεία τουρκικού φύλου, με έναν σύγχρονο δυτικότροπο δυναμισμό και την οικονομική της άνθηση. Αυτή η εκούσια τύφλωση, αυτή η συλλογική συμφωνία να μην βλέπουμε αυτό που είναι εκεί, επιβάλλεται από μια μυστηριώδη δύναμη που ονομάζεται Παράβαση, ταυτόχρονα αστυνομική αρχή και σχεδόν μεταφυσική οντότητα που τιμωρεί αμείλικτα όποιον τολμήσει να σπάσει τους αόρατους κανόνες, να δει ή να αλληλεπιδράσει με την άλλη πόλη χωρίς να περάσει από τα επίσημα σημεία διέλευσης.
Ο Μπόρλου, προσπαθώντας να λύσει τον γρίφο της δολοφονίας, αναγκάζεται να κινηθεί ανάμεσα στις δύο πόλεις νόμιμα αλλά και παράνομα, να διασχίσει τα σύνορα που δεν είναι σύνορα, να δει αυτά που δεν πρέπει να βλέπει. Η έρευνά του τον οδηγεί από τους σκοτεινούς δρόμους της Μπέσελ στους φωτεινούς λεωφόρους της Ουλ Κόμα, από εθνικιστικές οργανώσεις που ονειρεύονται την επανένωση σε αρχαιολογικά μυστικά που απειλούν την ίδια τη δομή της πραγματικότητας, από πολιτικές συνωμοσίες στον μύθο μιας τρίτης πόλης, της Ορσίνι, που υποτίθεται ότι υπάρχει στις ρωγμές ανάμεσα στις δύο άλλες.
Ο Μιέβιλ χρησιμοποιεί αυτή την φανταστική κατασκευή για να εξερευνήσει την κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας, το πώς αυτό που θεωρούμε "πραγματικό" είναι στην ουσία προϊόν συλλογικής συμφωνίας για το τι επιλέγουμε να βλέπουμε και τι να αγνοούμε. Οι κάτοικοι των δύο πόλεων έχουν εσωτερικεύσει τόσο βαθιά την αυτολογοκρισία που δεν χρειάζεται καν εξωτερική επιβολή, αγνοούν από μόνοι τους, σβήνουν από το οπτικό τους πεδίο ολόκληρα κτίρια, δρόμους, ανθρώπους που ανήκουν στην άλλη πόλη. Αυτή η συλλογική αποδοχή της λογοκρισίας γίνεται δεύτερη φύση, ένα αυτόματο αντανακλαστικό που κανείς δεν αμφισβητεί. Η πολιτική του χώρου και των συνόρων αποκτά εδώ μια σουρεαλιστική διάσταση: τα σύνορα δεν είναι γραμμές στον χάρτη αλλά νοητικές κατασκευές που οι πολίτες φέρουν μέσα τους, αόρατα τείχη που υψώνονται στη συνείδηση. Το αποτέλεσμα είναι δύο κουλτούρες που συνυπάρχουν στον ίδιο ακριβώς φυσικό χώρο και μοιράζονται δρόμους, πλατείες, ακόμη και κτίρια, μα παρόλα αυτά παραμένουν απολύτως ξένες μεταξύ τους, σαν παράλληλα σύμπαντα που δεν επιτρέπεται να διασταυρωθούν. Η ταυτότητα κατασκευάζεται μέσω του αποκλεισμού του "άλλου", ακόμη κι αν αυτός ο άλλος ζει στο διπλανό διαμέρισμα.
Το "Η Πόλη και η Πόλη" δεν είναι απλώς ένα κράμα αστυνομικού θρίλερ με speculative fiction, αλλά μια βαθιά πολιτική αλληγορία για τον τρόπο που οι σύγχρονες κοινωνίες οργανώνουν την άρνησή τους να δουν την αδικία, την ανισότητα, τον "άλλο" που ζει δίπλα τους. Ο Μιέβιλ μας δείχνει πώς η εξουσία δεν χρειάζεται πάντα τη βία για να επιβληθεί, αρκεί η σιωπηλή μας απραξία και συμμόρφωση. Η Παράβαση, αυτή η απόκοσμη δύναμη που τιμωρεί όσους βλέπουν αυτό που δεν πρέπει, είναι τελικά η ενσάρκωση του κοινωνικού ελέγχου που έχουμε εσωτερικεύσει τόσο ώστε να τον θεωρούμε φυσικό νόμο. Διαβάζοντας για τον Μπόρλου που προσπαθεί να λύσει έναν φόνο χωρίς να παραβιάσει τους αόρατους κανόνες, αναγνωρίζουμε τους δικούς μας συμβιβασμούς, τις δικές μας επιλεκτικές τυφλώσεις, τους τρόπους με τους οποίους μαθαίνουμε να μην βλέπουμε τους άστεγους, τους πρόσφυγες, την εκμετάλλευση, τον “Άλλο”. Το βιβλίο μας υπενθυμίζει ότι η πιο αποτελεσματική καταπίεση είναι αυτή που μας κάνει συνενόχους στη διατήρησή της, και ότι το να μάθουμε να βλέπουμε ξανά αυτά που έχουμε διδαχθεί να αγνοούμε είναι μια ριζοσπαστική πράξη αντίστασης.
